Trung bình mỗi năm Việt Nam cần khoảng 4,4 triệu tấn thức ăn nuôi trồng thủy sản (TĂNTTS) với nguồn nguyên liệu nhập khẩu khoảng 80% từ nước ngoài, khoảng 130 nhà máy sản xuất TĂNTTS, sản xuất trên 4.500 tấn sản phẩm năm 2012 và 110 cơ sở sản xuất thức ăn bổ sung với 311 sản phẩm được lưu hành. Việc kiểm soát nguồn vật tư nông nghiệp quan trọng này như thế nào?
Có một thực tế đang diễn ra ở các vùng nuôi trồng thủy sản trọng điểm của nước ta như Vĩnh Long, Đồng Tháp, Bến Tre, Cần Thơ, … hiện tượng “treo ao” đang diễn ra khá phổ biến. Đương cử huyện Kế Sách, vùng trọng điểm nuôi cá tra xuất khẩu của tỉnh Sóc Trăng, diện tích “treo ao” thời gian qua đã lên đến 70%. Còn tính chung trên địa bàn tỉnh thì diện tích thả giống trong năm 2013 chỉ có 110 ha, chưa được 50% diện tích ao nuôi sẵn có.
Theo báo cáo của Tổng cục Thủy sản, sản lượng thủy sản 6 tháng đầu năm 2013 ước đạt 2.716 nghìn tấn, trong đó khai thác thủy sản 1.311 nghìn tấn, tăng 3,5% nhưng diện tích nuôi trồng chỉ đạt 1.405 nghìn tấn, giảm 1,7% so với cùng kỳ. Hiện nay hạn mức xuất khẩu cũng đang sụt giảm ở các nước như Úc (giảm 4,5%), Ý (giảm 6,3%) và Hàn Quốc (giảm 10,7%) so với cùng kỳ năm ngoái.
Những khó khăn của ngành thủy sản có nhiều nguyên nhân nhưng lý do chính là vấn đề quản lý chất lượng thức ăn thủy sản còn nhiều bất cập.Trên thực tế, giá bán TĂNTTS mỗi độ đạm chênh nhau từ 200 - 500 đồng, chỉ cần giảm 2 độ đạm/bao 25kg thì người tiêu dùng đã thiệt hại 12.500 đồng/bao. Nếu tính trung bình 1kg thức ăn bị gian lận từ 2 - 5% độ đạm thì người nuôi cá thiệt hại trên 1.000 tỷ đồng.
Năm 2012, Thanh tra Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Bạc Liêu phát hiện tới gần 50% mẫu không đạt trong tổng số mẫu thức ăn, chế phẩm sinh học bán trên địa bàn tỉnh. Nhận định chung là hàng năm luôn có ít nhất 20% số lượng mẫu TĂNTTS được kiểm tra có vấn đề về chất lượng. Lấy lý do giá nguyên liệu đầu vào tăng cao, nhiều doanh nghiệp cố cắt giảm tối đa các thành phần quan trọng hoặc thay thế bằng những thành phần kém giá trị dinh dưỡng khiến vật nuôi chậm lớn, thời gian nuôi kéo dài, hệ số tiêu tốn thức ăn cao dẫn đến giá thành sản xuất cũng tăng theo, chất lượng sản phẩm cũng chịu ảnh hưởng. Điều này không chỉ làm thiệt hại cho người nuôi trồng thủy sản mà lâu dài còn đối mặt với sự bế tắc đầu ra xuất khẩu do có thể không vượt qua được các hàng rào kỹ thuật của các nước nhập khẩu lớn nhưng khó tính như Hoa Kỳ, Canada, …
Theo số liệu từ Cục Chăn nuôi, chỉ tính thời gian từ ngày 1/7/2012 đến 31/5/2013, các đơn vị được ủy quyền đã thực hiện kiểm tra 20.329 lô hàng thức ăn chăn nuôi nhập khẩu với tổng khối lượng 5,92 triệu tấn (trị giá 3 tỷ USD) từ 63 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới. Riêng Công ty cổ phần Chứng nhận và Giám định VinaCert đã thực hiện trên 30% số lô hàng trên và phát hiện 25,3% số lô hàng không đạt yêu cầu chất lượng. Thông qua kiểm tra, đã phát hiện 43 lô hàng không đạt chất lượng (gần 3.000 tấn), trong đó 18 lô có chất lượng thấp hơn tiêu chuẩn công bố, 17 lô hàng vi phạm quy định về các chỉ tiêu an toàn tại các quy chuẩn kỹ thuật tương ứng, 8 lô hàng hết hạn sử dụng hoặc sắp hết hạn sử dụng vẫn được các doanh nghiệp làm thủ tục nhập khẩu về Việt Nam.
Tuy nhiên, hiệu quả của công tác kiểm tra, thanh tra sự quản lý chất lượng thức ăn thủy sản cũng mới chỉ đủ để nhận định phải tăng cường quản lý chặt chẽ hơn nữa vấn đề này. Sở dĩ như vậy vì trên thị trường hiện có khoảng 5.000 sản phẩm thức ăn hỗn hợp, 3.000 sản phẩm thức ăn bổ sung và khoảng 3.000 chế phẩm xử lý môi trường đang lưu hành nhưng các cơ quan chức năng mới chỉ kiểm tra được khoảng 100 loại sản phẩm. Điều này có thể giải thích phần lớn về sự gia tăng liên tục số nạn nhân của những sản phẩm thức ăn kém chất lượng.
Đáng lưu ý là TĂNTTS hiện chưa có quy chuẩn kỹ thuật để có thể công bố, chứng nhận hợp quy như quy định của Luật Chất lượng sản phẩm hàng hóa. Tuy vậy, công tác kiểm tra chất lượng TĂNTTS hiện đang dựa trên Tiêu chuẩn cơ sở, Tiêu chuẩn quốc gia và kết quả của công tác thử nghiệm mẫu. Tuy cũng đáp ứng cơ bản theo yêu cầu luật định nhưng với mặt hàng thuộc loại hàng hóa nhóm 2 cần kiểm soát chặt chẽ lại mới chỉ dừng ở kiểm soát theo tiêu chuẩn thì có thể chưa ổn. Mặt khác nguyên liệu lại chủ yếu nhập khẩu trong khi công tác thử nghiệm còn vừa thiếu vừa yếu cả về trang thiết bị, máy móc hiện đại và đội ngũ cán bộ, kỹ thuật viên lành nghề. Trên thực tế, công tác khảo nghiệm, kiểm nghiệm, kiểm định TĂNTTS hiện mới được chỉ định cho Trung tâm Khảo nghiệm, Kiểm nghiệm, Kiểm định nuôi trồng thủy sản vừa mới được thành lập vào tháng 7 năm nay.
Để nâng cao công tác quản lý chất lượng TĂNTTS, trước mắt đẩy mạnh công tác xây dựng tiêu chuẩn quốc gia, quy chuẩn kỹ thuật cho các loại TĂNTTS. Rà soát và chấn chỉnh nghiêm túc hoạt động quản lý chất lượng TĂNTTS của các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh TĂNTTS và của chính các đơn vị quản lý nhà nước về lĩnh vực này. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và công tác tuyên truyền, hướng dẫn thực hiện quản lý chất lượng TĂNTTS. Tập trung đầu tư nguồn lực cho phòng thí nghiệm hiện đại nhằm phục vụ nhanh chóng, kịp thời cho công tác kiểm tra chất lượng TĂNTTS. Đồng thời triển khai mạnh mẽ công tác xã hội hóa đánh giá sự phù hợp cho TĂNTTS - loại hàng hóa mang ý nghĩa quyết định phần lớn cho chất lượng thủy sản Việt Nam vốn cũng luôn khá nhạy cảm này.