Phát biểu mở đầu cuộc gặp diễn ra tại trụ sở Bộ KH&CN, Bộ trưởng Nguyễn Quân cho rằng, nhiều năm qua, nền KH&CN Việt Nam đã được sự quan tâm lớn của Nhà nước và bản thân cộng đồng khoa học cũng có không ít nỗ lực nhưng vẫn còn nhiều mặt bất cập cản trở sự phát triển không chỉ riêng của ngành mà cả sự phát triển kinh tế - xã hội nói chung. Nguyên nhân, theo Bộ trưởng, là do mặc dù đã đặt một chân vào kinh tế thị trường nhưng tư duy của chúng ta vẫn mang nặng dấu ấn của giai đoạn quản lý tập trung, quan liêu bao cấp, kế hoạch hóa trước đây.
“Việc tái cơ cấu nền KH&CN Việt Nam phải bao gồm các nội dung: Tái cơ cấu hệ thống tổ chức KH&CN công lập và toàn bộ hệ thống các tổ chức KH&CN nói chung; Tái cơ cấu nguồn nhân lực ở các trình độ khác nhau, và các lĩnh vực khác nhau; Tái cơ cấu đầu tư cho hoạt động KH&CN để không còn tình trạng gần như chỉ có một nguồn kinh phí duy nhất từ ngân sách nhà nước; Tái cơ cấu nền tài chính dành cho KH&CN, chuyển mạnh sang cấp phát theo cơ chế quỹ, giao cho các tổ chức KH&CN thực hiện cơ chế khoán chi đến sản phẩm cuối cùng và toàn ngành phải thực hiện cơ chế đặt hàng để xây dựng các nhiệm vụ KH&CN từ cấp quốc gia đến cấp cơ sở; Tái cơ cấu hệ thống luật pháp về KH&CN để phù hợp với bối cảnh đất nước thực sự chuyển sang kinh tế thị trường”, Bộ trưởng Nguyễn Quân.
“Có những đột phá như Nghị định 115 về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm nhưng sự hưởng ứng từ giới quản lý và ngay cả những người làm khoa học cũng chỉ ở mức độ khiêm tốn, khiến cho Nghị định chưa thật sự đi vào cuộc sống sau 10 năm thực hiện. Hay như Nghị định 80 về doanh nghiệp KH&CN được ban hành đã hơn bảy năm nhưng không tạo ra đột biến nào về số lượng doanh nghiệp KH&CN”, Bộ trưởng dẫn chứng.
“Khi những nỗ lực riêng lẻ nhằm đưa nền KH&CN Việt Nam thoát khỏi cái quán tính của một thời không đem lại kết quả như mong đợi, vấn đề tái cơ cấu toàn bộ hệ thống được đặt ra một cách cấp bách hơn bao giờ hết và việc chuyển đổi tư duy của những người lãnh đạo, quản lý và những người trực tiếp làm nghiên cứu, ứng dụng có ý nghĩa quyết định thành công của đề án tái cơ cấu”, Bộ trưởng Nguyễn Quân nhấn mạnh.
Cần một tư duy mới: tự chủ cùng tầm nhìn dài hạn
Tại cuộc trao đổi thẳng thắn với những lãnh đạo cao nhất của Bộ KH&CN, nhiều nhà khoa học đã chỉ ra những lối tư duy mà họ cho rằng cần từ bỏ. Họ đánh giá rằng dù đã qua nhiều lần đổi mới nhưng về cơ bản, hệ thống KH&CN của Việt Nam vẫn thuộc quyền sở hữu và chỉ huy tập trung của Nhà nước, bởi vậy công việc tái cấu trúc sẽ phải đi theo hướng từ mô hình một nhà nước độc tôn làm KH&CN sang nền KH&CN tự chủ.
Theo đó, trước hết cần thoát ly tư duy hành chính, mệnh lệnh vì nó khiến hầu hết các hoạt động phải tiến hành theo quy hoạch có sẵn, hoặc phải được đăng ký, xin phép. GS.TSKH Trần Xuân Hoài, Chủ tịch Hội đồng Khoa học- Viện Vật lý ứng dụng và Thiết bị khoa học, cho rằng tư duy này đi ngược với bản tính sáng tạo, tự do và tự chủ của khoa học và giờ là lúc phải đổi hẳn từ quản lý kiểu hành chính sang quản lý theo đặc thù.
Còn GS.TS Dương Nguyên Vũ, Viện trưởng Viện John von Neumann – Đại học Quốc gia TP.HCM, người từng có nhiều năm làm nghiên cứu và quản lý khoa học ở nước ngoài, thì cho rằng cần loại trừ những tư duy có tính ngắn hạn, ăn xổi, ví dụ tư duy thương phẩm trong nghiên cứu khoa học. “Nghiên cứu khoa học là làm ra tri thức, tiền đề cho thương phẩm, chứ không phải làm ra thương phẩm. Nếu tôi làm thương phẩm thì tôi phải có thêm kỹ năng bán hàng, đóng gói, phân phối…, mà đó không phải là những kỹ năng của người làm khoa học”, ông nói. Một tư duy ngắn hạn khác phổ biến ở Việt Nam mà GS.TS Dương Nguyên Vũ cho rằng cần được thay thế, đó là tư duy nghiên cứu theo đề tài, bởi nó dễ khiến nhà khoa học chỉ nghĩ đến mục tiêu đầu ra trước mắt hơn là có một tầm nhìn xa. “Nhà khoa học chỉ nên coi đề tài khoa học như một hướng nhỏ trong tầm nhìn. Họ phải là người có vai trò lãnh đạo, dẫn dắt tầm nhìn khoa học chứ không tùy thuộc vào việc ra đề tài của Bộ hay một quỹ nào đó,” ông nói.
Tăng cường gắn kết KH&CN với giáo dục - đào tạo và sản xuất
Theo GS.TS Vũ Cao Đàm, Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, quá trình tái cấu trúc phải gắn kết khoa học và giáo dục. Ông nhận định, Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường nên không thể cưỡng được việc kết hợp nghiên cứu với đào tạo như xu hướng chung của thế giới. “Gần đây, tại Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam đã xuất hiện các đơn vị đào tạo sau đại học. Điều này cho thấy đang bắt đầu một quá trình tự tái cấu trúc rất ngoạn mục, và quá trình các viện hàn lâm tự biến thể không còn là điều lạ lẫm,” ông nói.
Đồng tình với GS Vũ Cao Đàm, GS Dương Nguyên Vũ cho rằng nghiên cứu khoa học có mối quan hệ mật thiết với đào tạo, đặc biệt là đào tạo sau đại học bởi các sinh viên cao học và nghiên cứu sinh là nguồn nhân lực quan trọng để giải quyết các vấn đề nghiên cứu đặt ra thông qua các luận án tốt nghiệp. Ba yếu tố nghiên cứu khoa học, đào tạo sau đại học, và đổi mới sáng tạo làm thành tam giác tri thức với trọng tâm là vai trò quản trị của viện nghiên cứu, chính là mô hình làm kim chỉ nam trong việc tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các viện nghiên cứu.
Đề cao mối quan hệ giữa khoa học với sản xuất, PGS.TS Phạm Thành Huy, Viện trưởng Viện Tiên tiến KH&CN – Đại học Bách khoa Hà Nội, tin rằng tiềm năng hợp tác giữa các tổ chức nghiên cứu và doanh nghiệp là rất lớn. PGS.TS Phạm Thành Huy đề xuất tăng cường hơn nữa những chính sách thu hút đầu tư của doanh nghiệp và tăng cường vai trò của R&D trong doanh nghiệp, chẳng hạn như quy định bắt buộc doanh nghiệp phải dành một tỉ lệ nhất định lợi nhuận sau thuế cho nghiên cứu khoa học. Mặt khác, ông đề nghị xây dựng chính sách khuyến khích các nhà khoa học đến làm việc tại doanh nghiệp.
Qua cuộc tọa đàm, có thể thấy đa số các nhà khoa học kỳ vọng cuộc tái cơ cấu nền KH&CN Việt Nam sắp tới sẽ đem lại thay đổi thật sự chứ không chỉ mang tính chất sửa sai là chính, “đổi” mà không “mới”, như đã diễn ra thời gian qua ở nhiều ngành, nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên, cũng có những ý kiến bày tỏ thái độ dè dặt, với nhận định rằng thành công của tái cơ cấu KH&CN chỉ đến khi vai trò của KH&CN được Nhà nước chú trọng đúng mức, mà điều đó đòi hỏi Nhà nước phải tăng cường thẩm quyền, vai trò tự chủ của Bộ KH&CN, cùng tính hiệu lực của các chính sách KH&CN.
(Theo www.vinalab.org.vn)